گویی هر فرش ایرانی کتابی گشوده است که نه با حروف، بلکه با نخ های رنگین نوشته شده است. اینجا، گلها اسرار می گویند، حیوانات افسانه ها زمزمه می کنند و خطها نقشه های کهن را فاش می سازند. در این مقاله از نوین گره با ماه همراه باشید تا کلید این گنجینهٔ نمادین را بیشتر بشناسید و از رمزهای نقوش فرش دستباف پرده برداریم.
در سکوت یخبندان سیبری، گنجی ۲۵۰۰ ساله خوابیده بود: قالی پازیریک! هنگامی که باستان شناسان آن را یافتند (این فرش قدیمی توسط سرگی رودنکو، باستان شناس روسی در درهٔ پازیریک واقع در ابتدای رشته کوه های آلتای سیبری در محدودهٔ کشور روسیه 1948 یافت شد)، صحنه ای شگفت انگیز رخ نمود:
این فرش کهن، سندِ شکوهمندِ هنرِ فرش بافی سنتی ایران بود که از دل تاریخ سر برآورد.
در عصر طلایی صفوی، کارگاه های فرش دستبافت اصفهان به آزمایشگاه نمادهای ماندگار بدل شدند. هنرمندان، گل های شاه عباسی را آفریدند؛ پیچ و تاب های اسلیمی که همچون رودی از نور، وحدت وجود را ترسیم می کرد. سپس دوره قاجار آمد: شیرِ خشمگین با خورشیدِ درخشان در آمیخت و نقشی زاده شد که فریادِ هویت ایرانی بود!
۱. قلمرو گلهای جاودان (شاه عباسی) در این سرزمین، گل ها نه گیاه، که نمادِ چشمه های رحمت اند! هر گلِ گردِ درهم تنیده، پیامی دارد: “این خانه از برکتِ آسمان لبریز باد!” حاشیه های ابریشمیِ آن ها، گذرِ باد از باغ های بهشتی را روایت می کند.
2. سرزمین هندسهٔ مقدس (بختیاری) مثلث های استوار یاد آورِ کوه های پناه دهنده، لوزی های چابک نمادِ چشمه های جوشان و اینجا هر خطِ شکسته، پیامی دارد:
“انسان، نگهبانِ نظمِ کیهانی است!” نقش بندانِ زاگرس، این ریاضیاتِ مقدس را بر تار و پود می نگارند.
۳. قلمرو کوچ نشینان (فرش های ایلیاتی)
فرش های قشقایی، دفترِ خاطراتِ کوچ اند:
گویی هر نقش، نقشه ای رمزگشایی شده از ییلاق تا قشلاق است!
۴. سرزمین نیایش (محرابی) قوس های محراب گونه، پُل هایی به ملکوت می سازند. درختانِ زندگی که در این قابها ریشه دوانده اند، زمزمه می‌کنند: ” زمین را به آسمان پیوند بزن!”
در فرشهای ایرانی، رنگ ها الفبای رازها هستند:
سیمرغ: “سایه ام دردها را می زداید، به پروازم بنگر!”
– اژدهایِ اسلیمی: “گرانبهاترین گنجها را پاس می دارم، بیم مدار!”
نقشه های زندهٔ خاک: فرش های منطقه ای
– رنگ های آتشین: زردِ طلوع، نارنجیِ غروب، قرمزِ شوق زندگی
– نقش های هندسی تیز: تیغه های کوهستان، تیرهای چادرهای عشایر
– ستارهٔ راهنما: نقشه ای آسمانی برای گریز از تاریکی بیابان
– مثلث های زنجیره ای: نمادِ پیوندِ قبیله ها
– مار پیچ های بی پایان: یادآورِ حرکتِ پیوستهٔ کاروان ها
چرا امروز این نمادها قلب تپندهٔ فرهنگ اند؟
حماسه ای ملموس: گستردنِ قالی محرابی بر زمین، یعنی ساختنِ پلی میان زمین و آسمان در خانه ات
حافظهٔ جمعی: لمسِ هر گره، پیوند با دست های هنرمندی است که از سیستان تا آذربایجان، این اسطوره را بافته اند
تکاملِ نمادها: نسلِ نو، بته جقه های کهن را با طوسیِ مدرن می آمیزد تا سنت در قالبِ زندگی امروز جاری شود
راز ماندگاری: هنرمندِ معاصر، گل شاه عباسی را بر زمینهٔ عاجی می بافد؛ گویی می‌گوید: “اصیل بمان، اما با زمانه هم نوا شو!”
فرش ایرانی رودی است از نور که از اعماقِ تاریخ تا خانه ات جاریست و تو می توانی:
کنارِ رود بنشینی و تماشا گری منفعل باشی…
یا دست در آبش کنی و جزیی از این جریانِ جاودان شوی!
پا بر این کتابِ گشوده بگذار، خم شو و گوش بسپار… گویی هزاران صدا هم آواز می شوند: “ما از اسطوره تا امروز زنده ایم… و با تو سخن می گوییم!”
